Publiek als scherprechter

Kan aansturen op publieke verontwaardiging regelnavolging bevorderen?

Sjoemelsoftware die de uitstoot van schadelijke stoffen door je auto maskeert. Paardenvlees van twijfelachtige herkomst in je hamburger. Als het publiek zulke berichten hoort, reageert het nogal eens met grote verontwaardiging. Die verontwaardiging kan ervoor zorgen dat klanten deze bedrijven mijden, wat tot een grote bedreiging voor de omzet leidt. Henk Elffers en collega’s hebben onderzocht of het voor toezichthouders een goed idee is om zelf actief bij te dragen aan het ontstaan van publieke verontwaardiging om op die manier bedrijven in het gareel te houden of te krijgen.

Conclusie

Het is in theorie mogelijk publieke verontwaardiging actief en effectief in te zetten om regelnaleving te bevorderen. Toezichthouders moeten dan wel in staat zijn om de regie over de publieke verontwaardiging te behouden. Als dat niet het geval is, kunnen de nadelen groter zijn dan de voordelen.

De uitgevoerde publiekstudie wijst uit dat consumenten denken niet of minder te zullen kopen bij bedrijven die bepaalde regels overtreden. Of consumenten ook daadwerkelijk een bedrijf de rug toe keren, blijft de vraag. In ieder geval lopen bedrijven risico om klanten te verliezen. Uit onderzoek onder bedrijven komt naar voren dat zij dan ook – in meer of mindere mate, afhankelijk van de branche waarin zij opereren – de noodzaak voelen om vooral niet onderwerp van verontwaardiging te worden. En dus het belang inzien om zich aan de regels te houden.

Uit casestudies uitgevoerd bij de Belastingdienst en de NVWA blijkt dat sommige instanties door geheimhoudingsplicht nauwelijks mogelijkheden hebben om overtredingen door individuele bedrijven openbaar te maken. Ze kunnen dat alleen op brancheniveau doen. Andere hebben de plicht of het beleid om veel of alle inspectieresultaten te publiceren. Inspecteurs zelf zijn beducht voor het kwijtraken van de regie. Activistische organisaties en de (sociale) media kunnen gegevens verkeerd interpreteren, met indianenverhalen als mogelijk gevolg. Bovendien kan de verontwaardiging zich tegen de inspectie keren, omdat het publiek vindt dat zij de misstand had moeten voorkomen.